adordenar
1. v. tr. dir.
a. 'mettre dans un ordre déterminé, arranger [sens concret]'
GarBrunB 237: E de sa liadura / se sapchant donar cura: / son pel ahordenar / sapchan et entrenar.
RazoBertrBorn ⊂ VidasBS 122,8: e aordena las esqueiras dels baros e de la soa gen per passar outra a la batailla
b. 'mettre en ordre, organiser [sens abstrait]'
BrevAmR3 16607: D'autra part, hom que·s sen morir / … / … tan li cove apessar / en sas cauzas azordenar / e partir entre sos efans
SHonSRH 3286: Sant Honorat consent e pres l'arcivescat, / … / Denfra caranta jortz a ben aordenat / sa gleysa e son ostal…
SHonSRH 3878: Pensa de tu meseys! Aordena tons fatz! / Car apres trenta jortz tu seras appellatz / sus en la jesarchia am los glorios santz
ATestWu 302,27: car yeu creze que·l bon angel del Senhor lo acompanha, lo qual ahordenara ben totas las causas…
LegAurT 111,1: Sanh Gregori adordenet lo can de la Gleya tot
c. 'négocier, organiser, préparer'
VidaPerd ⊂ VidasBS 412,1: Apres, el e·N Folquet… e l'abas de Sistel aneron tug essems en Roma, per mal del coms de Toloza e per adordenar crozada
VidaPerd ⊂ VidasBS 412,3: A totz aquetz faitz far et azordenar fon Perdigos
1383 ⊂ Pans 2:89,2: A Gilon, escudier de Rosthan de Mories, per far un dinar az aquels que azordeneron la prestansa de los ᴠɪɪ ᴍ florins…
CConsMontV2 498: A xxᴠ de may, aniay yeu Guiraut Molinia, cossol, a Bezes, e ayso per ahordenar lo libel desus [c.‑à‑d. lo libel a l'encontra d'aquels de Lezinha] am messia P. Simo
d. 'faire [un testament]'
1273 ⊂ ChartCahorsD 7,2: Ieu na Emara… faug e aordeni mo testament e mon ordenh e mo cunte e dispozicio e devizio de mos bes… en aquesta manieira.
e. 'établir, instaurer [un usage]'
LegAurT 173,14: Aquest bonourat sanh Johan… adordenet lo babtisme, e mostret Jesu Christ am lo det, e batejet Jesu Christ am las soas mas
LegAurT 352,24: La festa de las ·xje· melia verges fonc per so adordenada e trobada, quar…
f. 'fonder [un monastère]'
LegAurT 366,18: E costa Peytieus, el adordenet hun mostier.
g. 'décider, arrêter, fixer'
GuirRiqL 11.2,114: Pero assatz crezem / que tart er costumat, / si cum adordenat / per nos, per totas gens
GestaKarS 1777: E Matran adordenec aysxi am son cosselh, que Borrelh am ·ᴠɪɪ·m· s'armes
NTestParW 214,21: et aordene lur jorn per parlar amb els. Et aquel jorn sec en son sedi e parlava a els.
BrevAmR2 2754: … / que Dieus hanc no adzordenet / re de mal, ni fetz ni creet
BrevAmR2 4107: per que sabchatz quez ilh per se / no podo far ni mal ni be, / ans fan be per nesessitat / sso quez a Dieus azordenat
BrevAmR3 9180: e la nostra leis i cossen, / azordenan et establen / que s'alqus homs som par ausis / que ve combatre som pais, / aquell deu esser coronatz
BrevAmR5 27301: Quar Dieus anc non azordenet / malvestat, ni fetz ni creet
LSid ⊂ Rn 4:381b: Venc en ·ɪ· pais, am sa molher et am sos efans, per la terra multipliar, coma Dieus aordenava
AnatMondG 27,4: Item lo surgia deu saber ɪɪ causas que pertanho a la pratiqua de surgia. La premieyra es de la dieta adordenar, la ɪɪ es porcios aministrar.
SDoucG 55r: Et apres azordenet en cascuns dels covens, que cascun jorn fezessan rennembransa a la Sancta Trenitat
QuinqSeptB 11a,9: Aquel que di: Sia, no vol ges contendre, ans mostra que plaz li tot cant li voluntaz de Deu aordena ni fai… segont qu'el degna ni·l plaz aordenar
SElzC 78,1: Statuic e aordenec que neguna persona no fos auzarda de jurar de Dieu ni de la vergis Maria
SElzC 172,22: e tres cauzas lhi demandec… la tersa fo de un gran baro de Prohensa, paren seu propda, en grans tribulacios pauzat, qu'en aordenaria far Dieus
LegAurT 156,2: E quant fonc aqui, Dieu adordenet que·l loc ont el era fonc tot cubert de rantelas.
av. 1199 Montferrand ⊂ CoutAuvP 18,94: Totas las chauzas que hom no trobaria escriutas en la chartra… deuont esser acordadas, aordenadas o jutjadas pel senhor e pels cosols.
1278 ⊂ ManConsLimS 183,7: Sobre·ls esturmentz, actas nupcials e d'aquels dependens, ledit senhor adordenec que… no sian pagatz per le marit ni per la moler
v. 1280 ⊂ ChartCahorsD 9,5: … agut plenier cosselh ab de savis homes… avem esgardat e aordenat que lhi fraire… aio e tenho e guardo…
LPrivManIC 25,12: E per tal que per azenant entre l'Espital e·ls homes de Manoasca discordia non venga sobre aisso, enayssi adordenam que… d'aqui enant l'Espital puesca penre la dicha terra
1300 ⊂ ChartCahorsD 13,11: … essemps am los digs proshomes, volens requerens e cossentens, aordenero e cossentiro: 1° Que totz cordoas… s'adobe…
1353 ⊂ Pans 2:42,32: … per lascals doas tinas ai paguat en la maniera que Guilhem Johan a avordenat
1356 ⊂ DocMillau2A 214: e fon azordenat per los senhors del Cosselh de l'esquilla que aco que costarieu… prestes lo cominal
1368/69 ⊂ CConsAlbiV2 1:105,6: Fo adordenat per los senhors, a xɪɪɪɪ de setembre, que hom clauzes la muralha que era davant en Colas.
1369/70 ⊂ CConsAlbiV2 1:150,26: a xxᴠɪɪ del mes de julh, fo adordenat per los senhors que hom feses i portal am arc vout costa·ls molis de Mo d'Albi.
1369/70 ⊂ CConsAlbiV2 1:149,1: Fo azordenat per los senhors que hom feses ɪ pon levadis al cap del pon de Tarn.
1369/70 ⊂ CConsAlbiV2 1:150,2: Fo asordenat per los senhors que hom feses acabar lo mur que era davan en Tersac.
1370 ⊂ Pans 2:86,18: Ay paguat a mossen Bertran Malsang… ayssi con fon azordenat
LMemMascB 69v: … es ahordenat que en aquel cas los noms d'aquels se escriuran… per los ditz notaris
ManConsLimS 193,24: Item que·l fermier sia tengutz a donar als juratz aquo que·ls senhors cossols ne adordenaran d'aquelas causas que atrobaran malfazen.
1391 ⊂ LÉtPrGH 1,37a: … que plassa a nostra dita dama de taxar et adordenar que li secretaris de la sieua majestat non degan…
1391 ⊂ LÉtPrGH 1,10a: Item, es adsordenat per los dichs tres statz que lo dich capitani aura contunialment ᴠɪ conselhiers
1391 ⊂ LÉtPrGH 1,11a: … autras despenssas neccessarias per evident utilitat del pays que lo dich capitani aordenara…
1391 ⊂ LÉtPrGH 1,11a: Item, es adhordenat per los dichs tres statz que… sia tengut de far convocar dos ho tres homes del conselh
1392 ⊂ LÉtPrGH 3,27: … adordeneron… que lo dich monsenhor lo senescal degue, valha e puasca praticar los acors, las convencions e las alliansas
1392 ⊂ Pans 2:104,15: … des fl. cals fon aordenat… per la machor partida dels senhors de la cariera que li fosan bailats
1392 ⊂ LÉtPrGH 3,31: … que cascuna vigaria e cascun bayliage puasca per si aordenar las vias e las manieras per lasquals miels e plus despachadamens puascan aver e trayre las monedas
1393 ⊂ LÉtPrGH 4,41a: Item, volon et adordeneron que negun prelat, baron, gintil home… non ausi ni presumisca…
1393 ⊂ LÉtPrGH 4,8b: … aordeneron… que lo dit mossenhor lo senescal degne, valha et puesca praticar et tractar los acortz, las convensions et las alliansas
1393 B.‑Alpes ⊂ DocMidiM 236,12: Item an ahordenat… que la clarifficacion dels debasts sia al consel e non ass autres
1394 ⊂ LÉtPrGH 5,11a: Item, que per exigir las dichas sommas, cascuna universitat, vila o castels puasca adordenar a lur bon plaser revas, enpositions et capages
1394 ⊂ LÉtPrGH 5,28b: Item, an asordenat que si eligisca per los tres statz hun thesauriar general del pays local sia bon home e sufficient
1394 ⊂ LÉtPrGH 5,36b: … per aquell lo dich thesauriar sia tengut de pagar a son maystre so que seria adsordenat per madama o per mossenhor lo senescal
1396 ⊂ LÉtPrGH 9,37a: Item, an dich e aordenat que als ditz maystre Elzias Gras e Guimet e a cascun d'els si deyan ordenar gages rasonables
1397 ⊂ LÉtPrGH 11,15a: et per so volon, comandan et adordenan tuch li ditz senhors… que li ditz ᴠɪᴄ francs encontenent et sens neguna dilacion sian bayllatz et assignatz al dit monsenhor lo senescal
1397 ⊂ LÉtPrGH 11,19a: … si pagara per una emposicion, laqual s'aordenara per lo dit monsenhor lo senescal
1397 ⊂ LÉtPrGH 12,23a: … que per monsenhor lo senescal… sia adsordenat losquals deutes que son degutz per lo pays si pagaran premierament ni per cal forma ni maniera
1398 ⊂ LÉtPrGH 16,5a: Permierament, an adsordenat los ditz senhos dels dichs tres statz que las bastidas e lo seti de Rocamartina e de Vitrola e del Baus si degan tenir e continuar e fortificar
1398 ⊂ LÉtPrGH 16,20a: … an aordenat que… si fassa per los ditz comtatz de Prohensa e de Forcalquier e per las terras adjacens ad els una emposition general sobre la sal
1399 ⊂ LÉtPrGH 19,9a: los senhors prelats, barons, gentils homes, universitatz sota scris… an fach et adordenat los capitols enfra scritz
1399 ⊂ LÉtPrGH 17,4: … an protestacion que tot quant ilhi faran, adsordenaran et capitolejaran, volon far et fan ad honor et reverencia et exaltacion de nostra dita dama la reyna
1399 ⊂ LÉtPrGH 19,35a: Item, an adhordenat que los officials majors, coma es lo senescal, juge mage, maystres racionals, juge de appellacions, president et autres majors officials, deian jurar en lo intrament de lurs officis
1401 ⊂ LÉtPrGH 22,9a: Item, an adordenat sobre lo fach de aquels que an a recebre deniers del pays, que lur sia assignat en luecz bons et segurs de la moneda dels arreyragis
1401 ⊂ DocMillau2A 515: … fon azordenat per lo Cosselh de l'Esquila que hom fezes un forn de cals… et a la fi fon azordenat que hom lo fezes a l'Olmet
1402 ⊂ DocMillau2A 520: … que lo comte d'Armanhac venia a Creysel e preguava nos que nos lo fezessem provezir de lietz, de vaysela… e lo cosselh ahordenet que hom lo provezis de tot
LMemMascB 93r: E fouc azordenat per lo grant conselh que hom dones…
1410 Narbonne ⊂ Blanc2 61: sans contexte
1415 ⊂ DocMillau2A 268,20: … s. Br. del Ryeu, lo jove… Es el aqui meteys va ashordenar… que els aguesson a trayre a lur despens totz los cartiers que seryan nesesary alla tore et als pilars
1419 ⊂ LÉtPrGH 23,64a: Item, an adordenat que maystre Bertran de Rosset aia per son trebalh et per las letras al pays consentidas florins huech de la summa sobre dicha.
1419 ⊂ LÉtPrGH 23,7a: requeron benignament que plassa a las dichas majestas d'aordinar… que d'aquesta hora en la non si puesca…
1423 ⊂ LÉtPrGH 25,30b: que los sendegues… puescan elegir regardadors sus ayso et aordenar et enpausar penas
1433 ⊂ Pans 2:154,18: … si portara l'argent aqui hon lo dich mossen Johan aordenara
1437 ⊂ LÉtPrGH 28,24b: Item, que li plassa… aordenar que… de son archiu los archivayres los deian trayre e tabellionar al despens dels requerentz
1438 B.‑Alpes ⊂ DocMidiM 255,4: Item, es ysta aordenat que lo thes. baylle a Bertran Folco d. xij
1450 B.‑Alpes ⊂ DocMidiM 278,14: … e aquo sus la pena que playra al dich monssen lo bayle de aordenar, lo qual pena es istada aordenada per lo sobredich monssen lo bayle de v s. per cascun e per cascuna vegada
1466 ⊂ Pans 2:209,30: e vole e aordene que, davant que ieu sie mes en tera, vole aver la grant mesa
h. a. ab alc. que 's'entendre avec qn sur le fait que'
RazoGuilhBal ⊂ VidasBS 323,18: La dona fo·n irada et adzordenet ab [éd. ad] ·ɪ· cavayer del castel, que sabia lo fag, que s'en anes a·N Guilhem de Balaun
LegAurT 299,17: Herodes Antipas, filh de Herode… am Herodias, molher de Philip, secretamen adordenet que…
i. 'ordonner [qc à qn]'
SElzC 232,6: … pregava la que de tans mals, cum avia fachs, penedensa lh'enpauzes e·lh aordenes qual vida d'aysi avan fezes
1419 ⊂ LÉtPrGH 23,10b: … que plassa a lurs majestas d'aordenar, mandar et commandar a tos officials presens et futurs… que non en calha autra vegada far fe
1466 ⊂ Pans 2:209,39: Item vole e aordene a mos esequtors que ieu aya los ɪɪɪɪ ordres acompanant lo cors per in fins a la peroquia
1466 ⊂ Pans 2:212,1: Item vole e aordene a ma molher e a mos esequtors que… vole eser gardat mort a l'ostal xɪɪ oras naturals, e ayso en carge ma molher e mos esequtors.
j. 'commander [en passant une commande]'
LCBonisF 437,36: E may per ɪa estuba… que azordonec Me Jo l'Aragones, a ops de sa cozina de Lauzeraut…
k. 'réclamer [qn], faire venir [qn]'
1391 ⊂ LÉtPrGH 1,10a: el adsordenara de jens d'armas en grant nombre ho en petit, segon la neccessitat ho lo temps ho requerra
1392 ⊂ LÉtPrGH 3,36: Item, a la deffensa de la ciutat de Masselha, d'Aycs et de sa vigaria, d'Arle, de Tarascon e de tota la ribiera de Rose an aordenat ᴄ lancas… lasquals ᴄ lansas fornira monsenhor lo capitani general de Proensa
1398 ⊂ LÉtPrGH 16,15a: … que tos aquellos que seran adsordenatz al seti del Baus degan pagar lo capitani e totas las causas neccessarias autras ad aquel seti
l. 'placer [qn dans une maison religieuse]'
CoutGont ⊂ ArchGir 7:82,8: E si alcus hom o fempna fasia son testament, e leyssaua alcun de sos filhs… en alcun ordre… deu baler aquel aordenament… salua la boluntat d'aquel heret qui sera estat aordenat en aquela mayzon d'ordre.
m. a. alc. (+ n., a/per + n.) 'nommer qn, désigner qn (comme)'
BarlR 32,6: Et esdevenc si que una vegada fon adordenat en aquella ciutat a rey un baron que fon savis
BarlR 119,3: Lo rey… departi li tota sa terra, et azordenet lo a rey e coronet lo
1391 ⊂ LÉtPrGH 1,15a: Item, es ordenat per los dichs tres statz que si fassa hun thesauriar general… es per aquel an adsordenat Guilhem Aymeric.
1393 ⊂ LÉtPrGH 4,49a: que los ditz tres estatz assemblatz en quascuna vigaria et baylia aordenon ɪɪ clercs et ɪɪ laycs, losquals ayan a veser quant toca los cliers et los lays de la dita moneda que se levara
1394 ⊂ LÉtPrGH 5,23b: … que per tot lo pays, en cap de cadauna vigaria o baylia si degan asordenar tres prodomes amant e tement Dieus, de cada stat hun, que fassan ben e lialment las dichas sercas
1394 ⊂ LÉtPrGH 6,13b: … seian tenguts a star a la ordenansa et al comandament de mossenhor lo senescal et de mossenhor de Saut et dels quatre elegitz desos scrichs que seran aordenatz
1397 ⊂ LÉtPrGH 12,12a: et an adsordenat en las vigarias et bayllias sotzcrichas los culhidors que s'ensegon
1397 ⊂ LÉtPrGH 11,18a: et si vendra per aquel que sera adordenat, present los officials e los sendegues… ha profiech et utilitat del dit pays
1398 ⊂ LÉtPrGH 16,27a: Item, an adsordenat los dichs senhos dels dichs tres estatz per thesaurier Guilhem Aymeric d'Axs
1398 ⊂ LÉtPrGH 16,25a: Item, an adsordenat li ditz senhos dels dichs tres estatz que si adhordenon ausidos de contes de la rason dels thesaurias de las talhas passadas
1419 ⊂ LÉtPrGH 23,24b: … et que negun notari ordenat o que s'aordenara non deia far lo contrari, sus bona pena
n. a. alc. a, de, per [+ inf.], que [+ subj.] 'désigner qn pour (que), destiner qn à (ce que)'
NTestLyonW 313,14: Lo Deus dels nostres pairos adordenec tu que conoguesses la volontat de lui e que visses dreitureirament et auzisses votz de la boca de lui.
SHonSRH 4004: Dieus aministrara cel que a ordenat [var. a adordenat] / c'aia lo regiment de vostre arcivescat
1392 ⊂ LÉtPrGH 3,20a: Item, que los dich tres francs… si culhan per los culhidors que seran aordenatz a culhir las autras monedas
1394 ⊂ LÉtPrGH 6,13b: et que cascun que sera aordenat de servir en cascuna baylia o vigaria, tant a caval cant a pe, scia tengut a servir personalment
1399 ⊂ LÉtPrGH 17,20a: et a ayso trayre et exegir, an adsordenat monssenhor Karlle Alba, loqual de l'argent que trayra puesca et deia retenir la soma que li es deguda
1401 ⊂ LÉtPrGH 22,10a: Item, an adordenat per capitolar: per los senhors prelatz, monssenhor l'evesque de Riechs; per los senhors barons et gintilz homes, lo senhor de Sezeresta…
o. ʀᴇʟ. 'ordonner, conférer les ordres à'
LegAurT 138,27: E prediquet als cresens en Dieu la vera fe. Et adordenet aqui preveyres e diagues.
p. ʀᴇʟ. 'administrer les derniers sacrements à'
CroisAlbMa 40,17: Le mals de menazo le pres adoncs, so·m par, / Per que·l covenc morir; mas anc volc cumenjar: / L'avesque de Carcassona lo fe gent aordenar
1156 Rouergue ⊂ ChartPrB 77,6: Hujus donationis scilicet demissionis sunt testes Raimunz lo capella que l'adordenet e ssos nebs et Guill. d'Aurella…
1177 Rouergue ⊂ ChartPrB2 421,11: … eu Jordas do Monclarat do mon cors e m'anima a Deu et a sancta Maria et a la maio del Temple… Autor Bernart Gavalda… et Azalais, la noiriza, e Deurde, lo capella, que l'azordenet.
q. a. (a + n., a + inf.) 'diriger (vers), orienter (vers), conduire (à)'
LibDivAmR 124v: Mas laissem las correctios dels prelatz… que qui lo trau non osta de son uelh mal ostara la busca del autrui, e qui no es be adordenaz no adordenara ben te.
LVVert ⊂ Rn 4:381b: Non pot ben los autres adordenar sell que es en se mezeys dezaordenatz
LVVert ⊂ Rn 4:381b: Non adordenon lur ententio
BrevAmA 18751: Que l'orde matrimonial / Adordenaran a tot mal, / Quar deziro la paria / Dels maritz per putaria
BrevAmR2 41P: E quar tota manieira d'amor deu hom dressar et azordenar a Dieu, per sso totas las partz d'amor teno las testas levadas ves lo cercle de Dieu.
BrevAmR2 2980: quar ha en se principal sieu / de far la volontat de Dieu, / et azordena eichamen / los autres que sian d'aquell sen
BrevAmR3 9386T: En qual manieira pot quascus azordenar totas sas obras e totas sas cogitatios a l'amor de Dieu
BrevAmR3 10536: E de fag deu quascus honor / al omnipoten creator, / tot quan que fai petit e gran, / a servir Dieu azordenan
SHonSRH 3973: Temes Dieu Jesu Crist e ffayz sos mandamentz, / qu'el aordenara totz vostres complimentz!
SElzC 46,1: ni aquestas causas no son vistas a lhieys venir de autra part, si no de gran gracia de Dieu, la qual gracia aordena la sua arma benezeta o·l frug que porta en son ventre ha majors bes misericordiosamen
r. a. en [+ n.] 'diriger vers'
SDoucG 27r: Era oracion en totas cauzas sos refugz; que semblava en ella agues adordenat tot son temps e totas sas obras.
s. 'assigner, impartir'
CoutGont ⊂ ArchGir 7:82,15: … que no agues mas aytal partida, quar adonc no poyria demandar mas so que·l seria aordenat
1401 ⊂ LÉtPrGH 22,31a: … que li plassa de confermar lo senhor de Ventayrol, Berthomieu Neble et maystre Johan Arnaut, notari, sobre los fachs dels arreyragis ambe los gagis losquals lur son estat adordenatz per monssenhor lo senescal
t. 'ordonner, instruire (?)'
1354 ⊂ Pans3 sans contexte
1367 ⊂ Pans3 sans contexte
1402 ⊂ Pans3 sans contexte
2. v. intr.
'prendre une décision, rendre un jugement'
GuirRiqL 11.2,67: segon nostre saber / volem n'azordenar / d'alcus, car a nos par / pro razos ab vertat
GestaKarS 685–86: E domentre que d'aysso traches ni adordenes Karles, lo comte de Flandres deisxendec del pueg de Nausa
LPrivManIC 125,10: … e d'autramens sobre aquellos articles e doptansas determenar e fenir e componre et aordenar ab aquels, segon que li sera veiaire de far
1308 ⊂ ManConsLimS 211,25: Primierament, sobre las possessieus o·ls heretages dins la vila de Limos o deffors vendedoras… amenero en tal maniera adordenar.
LÉpervC 145,36: … et en lur cosselh que elz assordenon sobres las bezounhas segon que lur sera havist
1391 ⊂ LÉtPrGH 1,31b: Madama adsordenara dels dichs castels de Roca Martina et del Cayre mejanssant justicia
1392 ⊂ LÉtPrGH 3,34: Apres… an aordenat en aquesta maniera de voluntat e de consentiment del dich monsenhor lo senescal
1392 ⊂ Pans 2:104,15: … e fon lor donat poder que en aordenesan a lor volontat
1399 ⊂ LÉtPrGH 17,6: li ditz senhors dels ditz tres statz aysi acampatz, en nom de tot lo pays, an adsordenat, capitolat et conselhat en la forma que s'ensec
3. v. pr.
a. s'a. ab ɢʀᴀᴍᴍ. 'se construire avec'
LeysAmA 3:34,6: Li comparatiu s'aordeno leumen, segon romans, am nominatiu, mejansan aquest adverbi que, coma aquest es plus savis ques aquel
LeysAmG 2:56, 28: Item aquest comparatius s'aordena alqunas vetz ab ablatiu am sen de de, coma yeu ami la plus bela de totas o… Non hy ha plus apte de mi
b. s'a. a [+ inf.] 'se consacrer à'
LVVert ⊂ Rn 4:382a: Los sans ordes que recebon aquells que se volon adordenar a Dieu servir
c. ʀᴇʟ. 'se faire ordonner, devenir prêtre'
LegAurT 116,19: Autra ves s'endevenc que hun clergue endemoniat venc a luy que·l gites del poder del diable, e fes ho e comandet li que negun temps no manjes carn ni non s'aordenes negun temps
LegAurT 116,20: e comandet li que negun temps no manjes carn ni non s'aordenes negun temps… et oblidet la penedensa que sanch Benezech l'avia donada, et adordenet se