acusar
1. v. tr. dir.
a. a. (de) 'inculper (de), présenter comme coupable (de)'
GirBornS 48,63: Mas en tri un de mil, / Pero non l'aus nomnar / Per paor d'encuzar [var. acusar] / Qe·l dreices lo coissi
CadZ 24,15: Que·l fols, quan fail, l'escusa sa folia, / Mas lo savis non es ges escusatz, / Anz l'acusa sos sens, quan fai foldatz.
PCardV 51,16: e Cobeitatz pela e ton / e rauba ez acuz' e pren
CervR 93,2: Om deu si eys de tot mal escusar, / no acusar, si escusan, altruy
CervR 93,3: Om deu si eys de tot mal escusar, / … / c'altr' acuzan, escusan, si destruy / trop malamen…
HomM 118,7: Fazam cela causa que li angel que nos an a gardar e nos an en poder no nos puscon acusar denant Deu.
TezJB 237: De rethorica sai per bels afichamens / Colorar mas paraulas e metr' azautimens / … / Acusar e deffendre de manz ecolpamens, / Mon enemic cargar de manz encusamens.
NTestParW 234,30: E volc saber d'el… de que era accusatz am los Juzieus.
NTestParW 236,8: … poiras conoyser de las cauzas de que lo accuzam en veritat
GuerreNavS 2426: Seynnos, per los ricomes soy acomiadat, / E senes tot forfayt eli m'an acusat
BrevAmR2 3458: e prendo·s mout guarda [c.‑à‑d. li diable] de lor / si farian lunha folor / de que·ls poguesson acuzar / denan Dieu, a lur trespassar
BrevAmR3 14271: Et a prima, pres e liatz, / a Pons Pilat fust prezentatz / e fust acuzatz a gran tort
BrevAmR3 16716: E non deu ges le penedens, / per escuzar sos falhimens, / autra persona acuzar, / que diga: aitals o fetz far.
SHonSRH 5700: per que le princes de randon / Guigonet fetz metre en preyson. / Acusatz fom per malas genz / e vencutz per falses garentz.
SHonSRH 6734: Mas uns galiayres mesquins / preguava la tosa mot jent / e li caytiva non consent, / per que l'acuset am son drut
SHonSRH 5717: a mi que sui jujatz a tort / ajuda per ta piatat. / Accusatz sui a gran peccat, / sazit an trastot mon domayne.
SHonSRH 6428: Cant Cassians ausi que a gran tracion / fom blasmada Sebelia e messa en preyson, / et Huga l'arasona que l'avia accusada, / …
OpDév2B 127v,16: … que quant venra en la dreyta enquesitio de l'espaventable iudici de Dieu no me acuse, mais que yeu aparesca vestit de totas las sanctas vertutz…
MirViergeU 90: E el meteihs va enquerir del fah, si que no·lh trobet senhal de so de que era accujada.
PassS 1227: Pont Pilat dit a Jhesu. / … / No aus com pensa be cascu / De malament acuzar tu?
LibMorZ 71: Negun home trop tost no lauzes; negun home trop tost non acuzes.
LibScintW 79A,1–2: Non dampnar home davant juizi… Car cel que es acusaz non es pas colpables, mas cel qu'es covencuz.
ÉvNic3T 104b,27: Los avesques mi mandon que aquel per cuy mon payre fes aucize los enfans, que els l'an acuzat davan Pilat
ÉvNic3T 111c,13: Et yeu ay gran paor que m'acuzo am Cezar l'emperador e senes colpa.
LegAurT 47,19: Hun capela era en arcivesquat que cantava tot dia de Nostra Dona et plus messa non sabia, e fonc acusat davan sanh Thomas coma ydiota.
LegAurT 40,11: E quant non pogro respondre a la soa savieza… feyro venir ·ij· fals testimonis que l'acuzesso de ·iiij· causas
GlossLat2P 71: Acusar, acuso, inculpo
MystRouergJT 3644: Quant tot jorn nos acusavem / Aquest malgrat garso truan, / He en coselh he en autra part, / Tot jorn l'anavas rasonan.
MystRouergJT 5570: Ho Lucifer, se tu ies estat tant bo / … / Per que davant lo jutge tu me acusas?
VergCunsD 99a: … coma lo cumpagnon del layron acusa lo layron de ço qu'ilh han fayt ensemp
VergCunsD 146b: … dont yo volh majorment esser accusa que accusar, sufrir majorment enjuria que far ley. Seneca: Non accusares alcun viaczament, ni laudares alcun viaczament; pensa tu semper dire testimoni.
BibCarpN 62ra: Mas li scriptura e li pharisio gardavan s'el sanes al sabba: que trobesan dont acusesan lui.
BibCarpN 146rb: Salu es ara faita… car l'acusador de li nostre fraire es degita, lo cal acusava lor per dia e per noit derant lo regardament del nostre Dio.
GlossIt2M 271: Cus: accusi
av. 1199 Montferrand ⊂ CoutAuvP 20,107: Si lo comps ni sos bailes ni altres hom dels lor acuzauont negun home de Monferrant d'alcuna chausa, lo bailes ni sa mainada ni hom de son conduit no son bon en guarentia ni deuont esser creüt.
LPrivManIC 145,3: … si esdevenia ques… li universitatz d'aquels luecx d'alcun crim comes per aquellas universitatz o d'alcuna d'aquellas seria acusada, o alcuns ques agues juridiction enqueria per ufizi o per denunciation contra las dichas universitatz…
1297 Doat ⊂ ArchGir 7:25,9: Item, establiro e acostumero que negus habitans d'esta vila ni de la honor de qualque crim sia acusats si no·l vol no sia tenguts de cumbatre ni defendre per batalha
FueroEstH 17,7: E si per aventura aquel que sera acusat, no aura aquel aver e fore vençut de batailla, deu se rendre per lairon paladinament con quant que ha de moble et de heretat con una iura que plus non ha.
FueroEstH 18,4: Mais aquel qui primerament lo apelara de tort fait, ço es asaber de furt o de força, d'estas duas cosas tant solament respondra. Et si se pot defendre d'aquestas… aquel qui lo acusara, lo deu tornar en la casa.
CoutGont ⊂ ArchGir 7:75,4: E si tant era que·l senher acuzes alcuna persona de defalhiment e la persona negaua lo defalhiment, deu se esleiar ab sagrament l'acuzat
CoutGont ⊂ ArchGir 7:140,16: … si el, suy successors, o sos bayles… acuzauan alcun o alcuna, borgues o borgueza… de injuria, de feyt o de deyt… que aquel acuzat o aquela acuzada se pusca purgar d'aquela acuzacion…
StatSEspAv ⊂ Pans 1:84,29: Item an ordenat los bayles… que nengun non sia receupucz en aquesta confrayria que sia de mala fama, ni de mala vida, ni que sia acusat de fach criminal, ni rufian
1392‥99 ⊂ InjCBarcC 39: faczament et dealment m'as accusa
1427/28 ⊂ InjCBarcC 115: faulsament m'as acusa
b. 'blâmer, faire des reproches à'
BernVentA 40,19: Lenga, per que potz tan parlar? / Que de menhs me sol acuzar / si que·m sui per las dens feritz.
ArnMarJ 23,26: Totz los farfaitz e totas las clamors / que·us mi podetz rancurar [var. en que·m podetz acusar] ni retraire, / es car m'ausatz abellir ni plazer
BertrAlS 1,26: Comte sai ieu plazen, de belh estatge, / Que totz lo mons l'acuzav' e·l corria, / Quez a vencut, e restaurat paratge, / Gaug e solatz e pretz que si perdia.
FlamG 2025: So fo·l sapte de Pascha clusa, / el tems que·l rossinols accusa / totz sels que d'amor non an cura.
GuilhBarraG 815: que·l crestïa son trop petit: / ·ʟ· so, qu'ieu ay escrit; / e faretz mot gran avinent / si als ·ʟ· ne datz ·ᴄ·, / e pueyss no·us poyran acusar
LeysAm2A 3275: Escondicz es trop bos dictats / Per loqual cell qu'es acusats / Se desencausa tota via
LeysAmA 2:184,9: Escondigz es trop bos dictatz / Per loqual cel qu'es acuzatz / Se dezencuza tota via
LeysAmG 1:348,15: Escondigz es us dictatz del compas de chanso… e deu tractar de dezencuzatio, es contredizen se en son dictat de so de qu'es estatz acuzatz o lauzeniatz am sa dona
c. a. de mort 'déclarer digne de la peine de mort'
PassS 1251: Ara veyat co a gran tort / C'aysi lo acuzat de mort, / Que tos avet en hel crezut.
ForsBéarnOG FG177: Item, si per aventure augun es accusat de mort que no sie feyte ab criit ni ab biaffore, l'accusat s'esdisera ab ·ᴠɪ· spetitz
d. 'charger de péchés'
SaviD 450: malvada vida le cors usa, / e·l coratge dedins acusa.
e. a. alc. ren a alc. 'reprocher qc à qn'
OpDév2B 127r,38: Et hay gran paor de luy que no me acuse mos faitz e mas paraulas e mos fols pensamens
f. 'dénoncer [un délit]'
1393 ⊂ LÉtPrGH 4,41a: Et volon et ordenan… que la mittat de totz los bens de las ditas personas deffalhentz sian donadas ad aquels que ho notificaran et acusaran a la cort.
g. 'confesser, avouer'
LibScintW 49B,11: Cant lo pechaire torna sos pechaz em plors, comensa esser dreiturers cant comensa a acusar so que fei.
h. a. per 'déclarer [+ attribut]'
CoutGont ⊂ ArchGir 7:75,2: Cum l'acuzat se pot esleiar del defalhiment ['non‑comparution'] si·l senhor acuza hom [sic] per defalhit.
1476 B.‑Alpes ⊂ DocMidiM 341,19: et al cas que el fessa nenguna execution davant la dicha revellation, que aquella pena per el adonca accusada sia per non facha et totalment nulla
1476 B.‑Alpes ⊂ DocMidiM 341,26: et al cas que non fassa coma si conten en aquest present capitol, la dicha pena subre aquo stablida sia per non accusada et totalment nulla
i. 'infliger [une peine]'
1476 B.‑Alpes ⊂ DocMidiM 341,8: Item, que nenguna persona… non puesca accusar las penas subredichas, sinon que aya prestat sagrament en las mans de moss. lo viguier ho de son luoctenent
1476 B.‑Alpes ⊂ DocMidiM 341,21: Item, que tota persona avent autoritat et poyssansa de accusar las dichas penas, deya far veraya rellation del jort, del luoc et della persona
2. v. pr.
a. 's'avouer coupable, confesser'
GirBornS 62,75: Qu'en gran afar / Notz pauc petit' erranza / Qui ben s'acusa ni·s repren
PRelP 149: De tantas guisas lajas / ai orreesas faitas, / las pecaire dolent! / … / Eu mesis m'en acus
BrevAmR3 16754: Se mezeis doncs deu acuzar / totz hom que·s vol be cofessar; / quar qui se mezeis acuza / sia certz que Dieus l'excuza
LibScintW 68D,3: Si vols esser purjaz, acusa ti en la pena e lauza deu.
OpConfB 366,2: S'ensec la pratica de confessar he quossi se qual accusar.
OpConfB 367,17: Ieu me accusi que ieu me soy volgut venjar de ·j· clerc, he aquesta voluntat ieu hiey agut per lo spasi de ·j· an
VergCunsD 55b: emperczo lo layron merite lo regne en la crocz, car el acuse si, he lauve lo Segnor
b. s'a. colpable 's'avouer coupable'
SFrancA 8.5,5: La qual cauza ausent lo piatos amador dels paubres, comandec al fraire que als pes del paubre tot nut se adenolhes, e colpable se acuzes, e li demandes perdo et adiutori de oratio.
3. n. m.
'fait et action d'inculper'
CervR 93,4: car d'altruy acuzar / desgrat e blasme ve e falimen / e ant' e dan…
VergCunsD 146a: De l'acusar / Car acusar es ofiçii de li detradors, dont li acussador son ayrivol. Acusar es decubrir las cosas resconduas, revellar li segret.
4. acusat p. p. /adj.
'inculpé'
CoutGont ⊂ ArchGir 7:132,30: si proar no podia la part qui demandaria, la part acuzada se deuria esdire ab ·ɪ· sagrament