alargar
1. v. tr. dir.
a. 'élargir, agrandir'
ChirRogR 119: Si·l test es fraytz per colp d'espasa mal trencant / … / Lo colp de foras ven obert et alargat
ChirRogR 1183: prin ton rasor et a tas mans dona que far / en la nafreta del cairel ad alargar, / tan que un conc de fust pusca intrepausar
ChirRogR 1248: Dona ti garda del budels mas ·i· petit: / si non es grans la nafra per on son eissit, / alarga [la] per accabar miels ton ardit.
NTestLyonW 88,5: Mais totas lors obras fan que·n sian visti dels homes, quar eli alargan lors filaterias e macnifican lors fremjas.
TrArp2 ⊂ Rn 4:22b: Per alargar lurs possessions
MystSMartG 17: La gleyso avio fort alarga / Affin que myeys y fos loga.
1366 ⊂ Pans3 7b: alargar lo corredor
1381 Saint‑Flour ⊂ DAOA 39a: … per chavar et alarghar las bochas de las fustas delsditz canos…
1397 Saint‑Flour ⊂ DAOA 39b: … ung altre instrument contenent quayssi los senhors cossols podont et ont poder de restrengher et alarghar las taulas del Mazel…
1420 Saint‑Flour ⊂ DAOA 39a: … piquar la rocha de la yssida de las latrinas dels monges per alarghar lo condut del mur que yssigues deforas tota aquilha ordura…
b. 'étendre, allonger'
DonPrM 1796: alarcs – extendas
MystSMartG 1396: Fay grant pas, la y a ung beal, / Viro te ung pauc, passo d'aval / Et alargo ung pauc la chambo.
c. 'augmenter, accroître'
GirBornS 22,46: E puois eu ren als no·ill deman / Mas qu'e cuidan / M'alarc ma benestansa, / …
RaimCast ⊂ PCardL 60,20: E·l gran prelat volo·s tant enantir / Que ses razon alargan lor deptal
VertCardR 1124: Sez as petit, alarga o; / … / Non pot aver pauc qui, ses nausa, / son cor reten en sana pausa.
VertCardR 1129: Se tos aver merma defor, / tu alarga dedins ton cor.
d. 'étendre la portée de [un droit]'
ForsBéarnOG FG264: Per aquest establiment no enten estrenher ni alargar aus qui no l'an [c.‑à‑d. le droit de pâturage] en la terce biele.
e. 'dégager [de ce qui encombre], ouvrir'
DaurelL 1720: Ditz al portier: «Las portas alargatz, / Que lo rei ve e trastot sos barnat». / El las li uebre…
RecAuch ⊂ CorrRecMéd 208,9: … e d'ayso sia donat a beure as ome que aja tessic e lo use soven, e guera, e alargua fort lo pietz e l'alena
RecChant ⊂ CorrRecMéd 277,7: car mot solven la grossa humor e obren la e obran la naffra del polmo e·l alargan
RecChant ⊂ CorrRecMéd 277,13: e aquel vin beva cascuna nueyt quant aura maniadas las figas, car fort y val e alargaran lo polmon per que poira espirar
RecChant ⊂ CorrRecMéd 300,14: … e pauzada sus la maire, molisica quela e obra… la maire alarge… la maire de la fenna serrada obre
1429 Saint‑Flour ⊂ DAOA 39a: … per alarghar ladita porta fos meza la barra velha que y era et y fos tachada
f. a. son lassol 'desserrer (les cordons de) sa bourse'
GuilhFigP 29: Donc alarc son estreg lassol / q'aitant aug dir a mon aiol / qe qi non dona so qe·l dol / maintas vez non pren zo qe vol.
g. a. lo ventre 'relâcher les intestins'
AlbucE 252,20: e fort leu es alerguat le ventre del malaute, e fort leu vomeys colera pura
RecAuch ⊂ CorrRecMéd 189,12: Item, caul ben cueyt estren, e mal cueyt, alargua lo ventre.
RecChant ⊂ CorrRecMéd 280,21: e quant volres alargar lo ventre, onhas en las solas… e quant volres estrenher lo ventre, lavas e onhas…
RecChant ⊂ CorrRecMéd 280,28: Item de totas pars ontas lo suppositori amb atrement… e metes ne sus lo loc, car tantost alargara lo ventre.
h. 'soulager, décharger'
VertCardR 472: Can savis hom son cor alarga / e de pessament lo descarga, / ja tant non sera descargatz / que sia soutz ne desliatz
RecPyrB 444: A bestia espallada… alargua li lo permier dia la ·ɪa· camba e fay lo anar am l'autra.
i. 'lâcher, cesser de tenir, laisser aller'
CadZ 7,3: Ja sui tornatz en l'afan, / De que m'alarguetz antan / En aissi del tot lo fre
DaurelL 363: Lo pros dux fai los cas alagar
FierB 3584: Lo sieu caval alargua, dona li comiatz.
CroisAlbMa 204,20: Ez an los trabuquetz tendutz et atempratz / E mezon en las frondas los bels cairos talhatz / Ez alargan las cordas…
DonPrM 788: alargar – laxare
NTestZurS 237r: Mas cum ilh haguesan ostas las anchoras, se cometian al mar ensemp alargant las ionturas del timon
j. 'remettre en liberté [un prisonnier]'
GavG 7,28: De gran prezon mon cor alarc
SMarg2 ⊂ SMargL 20,407: … / que en ·i· vayseh nos mes essens, / … / creban le vayschel, em largat [mss. em alargat(z)]
GestaKarS 2192: Senher, yeu ay lo rey de Valentia pres, que promet gran resemsso, si no l'aussisetz e·l voletz alarguar.
RitL 16: Benezech tu, sant benezet… alargant encarceratz.
RitL 104: Fazent judizi als forçaz, donant pan als afamatz, sant e benezet alargant encarceraz.
LHeurSK 28: Com Moysen desliuret lo pobol d'Israhel per la uoluntat de dieu del poder de Pharao que non l'auia uolgut alargar…
LVVert ⊂ Rn 4:22b: Suefron los layros, e los alargon per deniers
HistSainteLR 1:124,16: Lo tertz rey deus Tholomeus alargua totz los Judius qui eren catius en Egipte
PassS 1351: Aquest que vos volet ausir, / Vos dic que no mer negun mal; / E alarguat lo deleial?
ForsBéarnOG FG159: … que thienque los thienssers dequeg qui triube no volera donar et que alargue los thienssers de l'autre partide
1356 ⊂ DocMillau2A 215: … ez era preyoniers dels Englezes, mas que fon alarguatz sobre la fe
CoutDax ⊂ LNoirDaxA 82,338: … que aquet accusat deu esser alargat
k. 'faire sortir, faire jaillir [un liquide]'
SFrancA 7.12,4: et aqui trobaras aygua viva, la qual… Ihesu Christ misericordiosament d'aquela peira per beure te ha alargada
l. 'jeter [un filet]'
NTestParW 109,4: E quant ac parlat, dis a Sismon: «Mena en aut et alargas vostres aretz»… «… en la tieu paraula alargaray los aretz».
BibCarpN 60va: Amena en aut e alarga li vostre reç en prenament… lavorant per tota la noyt non presen alcuna cosa; mas yo alargarey lo reç en la toa parolla.
NTestZurS 88r: O mestre, tota la noit auen lauora e non presen alcuna cosa: Mas yo alargarey la recz en la toa parolla.
NTestZurS 87v: Amena nos plus aut e alaga li uostre recz en prenament.
m. ᴅʀᴏɪᴛ 'céder, laisser'
ArchBPyr ⊂ LespyR 1:9b: Wilhem a quitat, assoot e alargat a B. e G., son pay e may…
ArchBPyr ⊂ LespyR 1:24a: Lo caperaa podos distribuir, o dar, o quitar, o alarguar
n. a. alc. ren a alc. 'autoriser à qn l'accès à qc'
CartDax ⊂ LNoirDaxA 275,21: et id d'Ax alarguen lor bielle de totes mercadeyries crompar e passar a lor deu Mont
o. a. alc. ren a alc. 'permettre qc à qn'
SFrancA 10.3,4: Car no podetz pus far si no aitant quant vos alarga la sobirana ma
CartDax ⊂ LNoirDaxA 275,23: et id deu Mont alarguen a lor d'Ax que posquen passar totes marcadeyries on que·s bienquen per lor biele
p. 'ajourner, suspendre'
LegAur3R 221,3: mas ieu hyey pregat nostre Senhor Jesu Christ que li alargue l'espasi de las penas entro dema mati
CoutGont ⊂ ArchGir 7:62,10: … que apertament poguos hom coneysser qual establiment poyria tornar a gran dampnatge, si corria tot son temps, e a gran profeyt si era alarguat. En aquesta maneyra lo cosselh poyria alarguar l'establiment dins lo temps que dat l'auran.
2. v. tr. indir.
a. a. a alc. de [+ inf.] 'permettre à qn de'
CartDax ⊂ LNoirDaxA 305,1: … lo medixs mayre d'Ax… alargui e doni liccenci ausdiitz coraus e bayssetz de poyar o daberar a partir deu pont d'Ax
b. a. de [+ inf.] 'tarder à'
SFrancMirA 9.3,4: Quant aquesta oratio hac faita a mal de ssi, no alarguet la iusta ira de Dieu de donar al peccador pena
3. v. intr.
'être généreux'
NTestZurS sans contexte
4. v. pr.
a. 's'élargir, se dilater'
AnatMondG 38,18: … et enuolopa ses meia las humors del huelh, et es deliquada… per so que las humors se puesquon alargar
AnatMondG 62,36: Et es el col de la vesica un lacert lo qual, quant el se restrenh, el reten la orina et quant el se alarga, el la geta deforas.
AnatMondG 38,3: quar quant la un huelh es claus, la pupilla de l'autre huelh s'alargua apertamen
b. 'se répandre, occuper plus d'espace [en parlant de personnes]'
1282 ⊂ ChartCahorsD 11,18: … que vos laishetz la plassa de la barbacana aitant ampla coma es tot aora, que vas la plassa de la barbacana no vos alarguetz ab alcu bastiment…
c. 'augmenter, grandir'
RamMont ⊂ JeanrInedBarc 2,27: Car frevol suy a sofrir tan gran carga, / Si Pietat e Merces no s'alarga / En leys…
VertCardR 940: Mas qui ten ses desiries ples, / plus s'alargon e plus demandon, / e non pauson tro que sobrandon
d. 'se mettre à l'aise'
PujJ 5,23: … tot quan soliatz far / Avetz perdut per trop singlar. / D'un ponch vos degratz alarguar / Quan vos clinetz per saludar / La dona…
e. s'a. vas 'se lancer dans'
GavG 7,36: Ben laissa clardat per ombra / Selh que vas son dan s'alarca.