aire
n. m.
a. 'air [substance gazeuse que l'on respire; l'un des quatre éléments]'
PVidAv 20,1: Ab l'alen tir vas me l'aire / Qu'ieu sen venir de Proensa
PVidAv 25,60: … mais bels parers / Vuelh far als pros, quan s'esdeve, / Mas del ver tenc l'air' e l'ale
PCardV 5,34: Mestral de messonias obrier, / l'aire es purs e francs e fres / tro vos l'aves el ventre mes
AtMonsC 1,1165: Aisi com hom enten / que·s clau la terr' e·l mars / d'aire, e l'aire es clars / de foc…
AtMonsC 1,1823: mas co hom pot vezer / un peissonet nadar / en aigua, o volar / en aire un auzel / …
PLun ⊂ RickettsContr 40,4: car falcetatz es avols pessamens / qu'es entre nos los aires enficia
PLun ⊂ RickettsContr 40,5: … l'ayres enficiatz / corromp las gens, per qu'es grans mortaudatz
BertrFalg ⊂ JeanrInedBarc 15,2: Aras can vey l'ivern baxar els crums, / Si que totz clars roman l'ayres e purs, / …
VentsM 1: Aquestz que nos dizoms vents sont movement de l'ayre…
VentsM 6: Aquest vent… sol agune fois corrumpre l'ayr, e la pestilence del ayre corrum so que fer.
Best ⊂ AppelChr 125,44: Del pluvier. Pluvier vieu de pur aire del cel.
ScDivAmM 3,7: Apres ditz que en l'aire a granda doussor, car la rozada non es autra causa mas aires que·s torna en aiga.
GuerreNavS 2084: En un iorn bel e clar que l'ayre fom be netz, / …
BrevAmR2 2668: ell, tantost, lo premier dia, / fetz una materia… / … / et aquella tantost partic / et en ·iiii· partz devezic, / e fetz ne ·iiii· elemens, / ses los quals non es res vivens; / aigua, terra, aire e fuoc
BrevAmR2 4293: aquell cors, al meu vejaire, / se fon e torna en aire
BrevAmR2 3833: quar adoncs ges l'aires no pren / del soleilh pro bastan calor
BrevAmR2 5647: … es elemens / e tan subtils e tan ardens, / cum l'aire de forn fort calfat, / quan li carbo son forss gitat
BrevAmR2 6021: quar l'ayres quez es cautz de se / quezacom de frejor rete
BrevAmR2 7312: quar l'abitacols dels peychos / non es de puritat tan gran / cum l'ayres on l'aucell estan
BrevAmR2 7404: Le leus y es per alenar / e l'ayre freg al cor tirar / per atrempar sa gran calor.
BrevAmR3 14623: … / fezist los ·iiii· elemens, / aiga, terra, fuoc et aire, / ses los quals no viuram gaire
SHonSRH 1896: menet los pres del mar a una balma grant / on eysortz una fontz de mot bona sabor. / … / Li sant viron lo luec qu'es assas de bon ayre.
SHonSRH 3810: … car li catre helement / e li mars e li terra e zo c'as ella pent / e l'ayres e le fuecs fasian sa volontat / …
SHonSRH 5066: Li serpenz era granz per ver, e de mal ayre / guastava lo borguet e tot aquel repayre
ElucHR 291,13: Aura es ayre ab suau movement, donant benefici de temprada calor
ElucK 289,29: Et quar aquel ayre qui es reclus dins les canos de las penas lor dona granda levitat…
ElucS 291,24: De las cauzas pertenens ad humanal conservacio… prumier direm de la vianda quar de l'ayre tractarem en son loc
ElucS 301,6: … spumoza que es de natura d'ayre, et vinoza que es de natura de foc…
PalSav ⊂ ElucS 7,10: Dels movemens del temps dins la trezena / Desputo fort; mas en la quartorzena / Dels elemens. Apres en la quinzena / Tot lor dictat sus l'ayre si remena.
PrJeanG 160.6R: Illa de pur ayre e de mot viure.
PrJeanG 160.7: En la illa mayor es ·ia· autra illa que es axins pura d'ayre que·ls homes non hi podon morir
RomArlH 304: Per so que l'ayre del sel e la fregor del mar / Ausireson las vespas o las en fereson anar
STrophZ 766: Et avian tans mortz que la terra en cubria, / Et per tota la ost tot l'ayze en pudia
PVaudC 1,20: De quatre element ha dio lo mont forma; / Fuoc, aire, aiga e terra son nomna.
ObPhil ⊂ ThiolierAlch 160,21: … que non es mais tant solament una soleta peyra, la qual de 4 naturas es composatda, so es a saber de terra, d'ayga, d'ayre et de fuoc
ObPhil ⊂ ThiolierAlch 196,3: Aras diray la fixation de l'ayre que porta en si la tinctura.
LegAurT 59,15: … del drac, quar corrompia lo ayre et aucisia lo poble
LegAurT 106,9: En tant que pudigro tant que tot l'ayre corrompero.
GlossLat2P 72: Aire, aer
MystSPPaulG 1345: Lo monde en fuoc desfarey: / Adonc sare purga ben l'ayre
1380 ⊂ Pans3 sans contexte
1385 ⊂ Pans3 sans contexte
1396 Marmande ⊂ ArchGir 5:217,23: … per so car las causas corrompudas corrompen e enverenen l'ayre e per ensiguen l'ayre corromput e enverenat pot corrompe e enverenar las gens…
1396 Marmande ⊂ ArchGir 5:217,28: E pluras de vet s'endevenga que gran re de gens porten los curs de les bestias mortas… que tan gran corrumpement e gran enverenament a l'ayre…
MartOrth ⊂ LespyR 2:369b: loc en bon ayre
b. 'espace aérien [au‑dessus du sol], atmosphère, ciel, firmament, voûte céleste'
RaimbVaqL 19,23: Cel qui fetz air' e cel e terr' e mar / e freig e caut e ploi' e vent e tron / …
AnonPlanh2G 41: que i vei troblar terra e foc, mar ez aire, / quar regna Falsetatz…
AnonPlanh3 ⊂ BertTrIt 75,48: … / N'avion li croi tal paor, / Que non ausavon vezer l'aire
JoanJoan ⊂ JeanrJoies 33,34: Adonc, auzy una votz clar' e pura / Que retondic, la sus, al miech del ayre
CroisAlbMa 173,20: Entre·ls ausbercs e·ls elmes e las senhas brandir / E lo corns e las trompas resonar e glatir / Fan lo cel e la terra e l'aire retendir.
CroisAlbMa 182,37: E per la neula bruna es l'aires esbrunitz, / Que·l coms intra el bocatge, on es tost esconditz
NTestLyonW 338,2: E ubert lo potz d'abiss, e montec le fums… e fo escurzitz le solelhs e l'aires del fum del potz.
GuerreNavS 3147: E durec tant la gerra e·l chaple e·l repid, / Que·l terra e la ribera e l'ayga retendid, / E lo cel e·l soleill e l'air' en refrenid.
GuerreNavS 3017: Ez entre·l foc e·l fum e la color e·l flar / E·l vent, lo cel e l'ayre fazian cambiar
HistSainteLR 2:14,6: car no estaba ab las autes estelles en lo firmament, antz estabe mes baxa, entre l'ayre et la terra
BrevAmR2 3402: … don vol Dieus que l'aires / a tems sia lurs repaires; / et aqui son encarcerat
BrevAmR2 5625: L'espera del fuoc enserra / l'aire de torn e de viro
SHonSRH 1194: Mot an suffert en patz li donzel de bon ayre / las grantz dolors del mar e los trebaltz del ayre.
SHonSRH 5988: cridan ad auta voutz e feron tan gran brug / que cill de la ciptat y corregron trastug. / Li terra retentys e l'ayres de cridor
SHonSRH 6565: Mas Dieus que fez la terra e l'ayre / per sa pietat nos perdon / lo peccat et la tracion.
ÉvEnfH 467: Car cell que fez terra et ayres, / Es servit per fylz e per payres
LeysAmA 1:52,227: Per la prumera ditz lo Cels: / … / E l'Ayres ditz: «Yeu doni vens, / Auzels e vid' als bufamens.»
ElucHR 229,6: Et la plus nauta regio del ayre es apelada cel etherey
ElucHR 282,28: La quinta [c.‑à‑d. inpressio de vapors]… es… generada en la suprema partida de la mejana regio del ayre per virtut del cel
ElucHR 366,23: … terra… en metalhs et peyras preciozas copioza, qual es yris, qui al rach del solelh pauzada forma l'arch celeste el ayre…
ElucK 289,11: Comensa le xɪɪ libre de las naturas et proprietatz dels auzels qui perteno ad ornament de l'ayre.
LitC 221,19: Senher Dieu, eternal payre, / Que tu as lo mont format, / Cel e terra e mar e l'ayre
RomArlH 949: Quant foron tug en tera, e la Crau an perpres: / los muysalons de l'aire non van tant espes!
PVaudC 1,22: Stelas e planetas fei de fuoc; / L'aura e lo vent han en l'aire lor luoc
PVaudC 6,25: Car li oysel de l'ayre venon a batalhar; / Al bon semenador pur volon contrastar
ChrBBoyssE 391,12: … a la nueg, salhi ɪa stela de l'aise, e coret casi ʟ pases…
ChrBBoyssE 366,4: e cant fon al plus aut de l'aize vo en mieg del sel, lo davant dig senhal donet granda claritat al torn de si
ChrBBoyssE 365,23: … aparec ɪ estela… si vi de totas las horas del iorn, mas que fos l'ayze clar
ChrBBoyssE 366,7: … l'ayze restet tot clar e tot seren sensa nihol ni autre enpachament
TrArp2M 136,31: Et es vertat que las planetas que son al pur ayse e totas las estelas que son al fermament coron totjorn per lur cercles, entorn la terra, ses repausar
LegAurT 129,10: E quant los paguas lo volgro ardre, tantost lo ayre del cel s'escursi, e casegro peyras e tronedes grans am plueja…
LegAurT 167,1: E quant hom los ac levatz sus las forcas, tantost lo ayre entenebrosi. E levero se tenebras.
VergCunsD 166b: … totas cosas que son moguas ho creisson en l'aire o en mar o en terra
1443 ⊂ DocMillau2A 644: es era grandamen torbat l'aysse et tombet lo maligne sperit sus lo cloquia…
c. (sus) en l'a., els a.s 'en l'air, en haut, vers le haut'
GuilhPCazM 4,34: ans aurion un cantelh / de la luna en l'air'…
NTestParW 368,17: … serem ensemps raubit… els aires am Crist en las nivols
VentsM 5: E el destre ista le Vulturnus per que vai mais haut sus en l'ayre…
VentsM 17: E podet saber que la nature des vens se movent la sus en l'ayre, e ant grant trebail les nues ab los vens
BrevAmR2 5570T: De las estelas correns e dels fuocz que vezem en l'aire alqunas vetz
BrevAmR2 5574: … de la terrenal vapor / que·l soleilhs de terramaire / trai e leva sus en l'aire / se fan en l'aire sobre nos / alqunas enflamacios
BrevAmR2 6116: Las nius s'engenro, so sabchatz, / d'umorozas fumozitatz / d'ayga e de terramayre, / las quals leva sus en l'ayre / le soleilhs…
BrevAmR3 16177: adoncs Jezu Crist dichendra / ab angels mais de mil milia, / … / et estara sus en l'aire / tot endreg lo mont Olivet
SMMad2R 70,19: e veyra mi estar ab sos angels cantant / amon aut sus en l'aire, Dieus Jhesu Crist lauzant
SMMad2R 66,1: … an la tant aut levada / non senblet fos tant grans cant sol una coudada. / Cant l'agron los angels en l'ayre deportada, / cantant son deisendut, en son luoc l'an tornada.
SMMad2R 68,35: … / e per Sant Esperit ti fon anonsiat, / que me vist ab los angels sus en l'ayze pujar
SHonSRH 4022: Hylaris que vesia l'esperit sus en l'ayre / cridava ad auta voutz: «Per que nos layssas, Payre?
SHonSRH 4075: Cant si son regardat, ausiron sus en l'ayre / gran son am resplandor…
SHonSRH 7929: Le glorios cors sanz lur venc, non tarzet guayre: / dinz una niol clara lo viron tut en l'ayre
PseudoTurpP 70,21: … sopdamen clamors se vau levar ell'aire e rugio a maneira de leos
PseudoTurpP 95,20: e aitan quan l'ausel volan en l'aire dissen, aitan quan ha devalat, aitan pot pojar
LegAurT 69,10: Una ves s'endevenc que li angil lo levavo sus en l'ayre aut
LegAurT 218,22: … es estava ·ij· coydatz sobre terra en lo ayre e pregava Dieu
LegAurT 259,2: A vegadas quant anava per cami e fasia gran plueja, et el fasia lo senhal de la cros en l'ayse
d. pendre [alc.] en l'a. 'pendre [qn]'
GuerreNavS 104: Mor el laisset sa terra a tals qu'avien cor vayre, / En cui el se fidava; e si·ls pendes en l'aire, / Fera dreit iuiament.
e. (des)sus l'a., sobre l'a. 'en l'air, en haut'
FierB 4978: Tot naut desus le pali l'a contramont levada, / e la corona s'es sus l'ayre estancada. / … / Pueys la pres l'arsivesque; si l'a jos avalada.
GardD 703: … trametia de sus del cel / Sos angels que la assadolavan / E cascun jornh la coffortavan / Sus l'aire on ela manjava
SHonSRH 9626: … / li aucel non si son partit / desus del ayre [var. desus l'ayre] tota via, / cant le servizis si fazia, / volan e istan tot entor
ElucK 291,19: Diversament cassan aytals auzels prendo, quar algus prendo sobre·l ayre volan et nulh temps sobre terra
ElucK 291,23: et quan vezo les rapans en terra, levo si sobre·l ayre queren loc segur
ChrBBoyssE 366,2: … parti desus l'ayse deves solel levant e tiret ves ponent ɪ senhal de fuoc, del gros d'un gros mouton
f. (sus) per (l')a. 'par les airs'
BernVentA 44,50: Ai Deus! car no sui ironda / que voles per l'aire
JoanAlb/NicTur ⊂ HarveyPPart 3:870,5: … qe molt s'espaventava / tot lo seigles d'un' aigla qe venia / devers Salern su per l'aire volant
CervL5 29: e·l sol tra mals qu'es clars, / l'arbr' e l'auzel per l'ayre, / e·l peixo e la mars
GuilhGalh ⊂ JeanrJoies 39,17: Aquela mala vesprada / Nos portec a totz desayre: / Le foc volava per ayre
ElSol ⊂ JeanrJoies 38,17: A totz donec, la vetz, mala vesprada, / Le malvat foc, he mot crusel desayre: / Vens descausitz le portavan per l'aire
SMargL 85,942: per l'ayze anam, ieu e mieu par, / quar non podem per terra anar
BrevAmR2 8235: que foro per vertut de Dieu / levat de terra san e vieu, / montan ves lo ciel per l'aire
BrevAmR2 6014: Per lur natura li ven van / sus per l'ayre volan, bufan, / segon los auctors naturals.
BrevAmR2 6149: don cazon menudas gotas / d'aiga dichenden per l'ayre, / adoncz plou en terramaire
SHonSRH 5888: e portan l'en con si fos paylla / sus per l'ayre sobre la mar. / En enfern l'en volian portar.
SHonSRH 6517: lur vesent, a presa la bella, / per l'ayre vay con l'irondella, / dreyta via…
SHonSRH 8113: plus tost l'ac mes en cell repayre / que falcons non vola per l'ayre
MervIrlU 5,3: En Hibernia ha mainhta copia de auzels aiguos que volo per l'aire
ChrBBoyssE 391,18: et otra [c.‑à‑d. estela] gitet pluros belugos de fuoc per l'aise
LegAurT 190,4: Et de una auta tor comenset se·n a davalar per l'ayre, am corona de laurier.
LegAurT 228,9: ayssi que·lhs diable vengro a sanh Jacme sus per lo ayre e cridero e dissero…
g. (des)sotz l'a. 'sous le ciel, sur terre'
AimPegSC 45,73: La belhaire desotz l'aire / Es als bos et als mals
CervR 28,5: … c'umils semblança / de la belayre / que·s mir sotz l'ayre / me fay rics d'esperança
h. se liurar en l'a. 'se libérer, s'échapper'
ArnPAg ⊂ RickettsContr 7,43: … / si com l'enclaus que s'es lieuratz en l'aire / en la gran mar e·l falh son guovernaire / e·l vens lo vay ab las ondas ferir
i. 'vent'
VentsM 17: Altanus fer en la mar, e per force dell'aire e les nues se gurgant
VertDB 4b: La ᴠɪɪ cosa, las estelas obidison a lui… L'oitena cosa, li aire obidison a lui, car ilh donan profeytivol espirament a li home.
MartOrth ⊂ LespyR 2:369b: Ayre aperat aquilonien, autement lo vent de mar
j. 'direction, orientation'
ChrBBoyssE 341,16: … vi yeu, Bertran Boysset, xxᴠɪɪɪ estelas tombar del sel en tera, totas ensems, e totas en un ayze, portant an si cascuna aprop si gran coa de fuoc
TrArp2M 144,8: e regarda ben la dreisiera que penre deura… e vejas ben l'ayse e la via que requer l'agachon eser pausat… l'autre agachon del terme autre deves pausar entre aura drecha e ponent… e destengis ben los ·ɪɪɪɪ· ventz